Middeleeuwse kerkheuvel in Blesdijke
Voorlaatste ijstijd Saalien
Na het Saalientijdperk, zo’n 150.000 jaar geleden, vormde zich uit het smeltende ijs een kolkende massa water. Hieronder op de hoogtekaart links is goed te zien dat de woest stromende rivier heel veel grond wegspoelde richting de Zuiderzee.
Nadat het water zich gedurende duizenden eeuwen had teruggetrokken, bleven er in het uitgesleten land moerassen achter, doorsneden door de rivier de Linde.
In de moerassen stapelden plantenresten zich jaar na jaar op en vormden zich daar de veenweiden.
Eerste bewoners
2500 jaar voor Christus kwamen de eerste mensen met kano’s vanuit Drenthe over de Linde naar het slinkende moerasgebied in onze streek. De Kerkheuvel moet door zijn hoogte goed zichtbaar zijn geweest vanaf het water. Het is aannemelijk dat de heuvel heeft gediend als aanlegplaats.
Niet ver van de Kerkheuvel zijn prehistorische gereedschappen gevonden in mogelijke grafheuvels op de Blesdiekerheide.
Ons bezoek aan het Noordelijk Archeologisch Depot
Op 28 juli 2021 bezochten Marja Nijhof, Henk Zuidervaart en Lucas van Royen het Noordelijk Archeologisch Depot, om te kijken naar bijzondere voorwerpen die gevonden zijn bij de Kerkheuvel en bij prehistorische plekken in Blesdijke.
De oudste dorpen in Weststellingwerf ontstonden in de 10e tot de 14e eeuw en werden gebouwd op droge zandruggen in het moeras. De eerste bewoners van Blesdijke vonden een goede plek om zich te vestigen langs een zijarm van De Linde (streeplijn op de bodemkaart), daar waar u nu staat vlakbij de Kerkheuvel.
Op een kaart uit 1832 is nog de middeleeuwse weg te zien die langs de Kerkheuvel liep, zoals landschapshistoricus Dennis Worst ons aanwees.
Op basis van verhalen en geschriften bestaat het vermoeden dat er een eenvoudig houten kerkje of kapelletje op de Kerkheuvel heeft gestaan.
Spectaculair nieuw inzicht
We kregen nog meer inzicht in het terrein rondom de Kerkheuvel, nadat Dennis Worst erop wees dat er op de hoogtekaart waarschijnlijk woonerven te zien zijn. Dit werd ook bevestigd door de wetenschappers van het Noordelijk Archeologisch Depot.
Kijken we hier naar de eerste middeleeuwse nederzetting Blesdyk?
De middeleeuwen en de gevolgen voor Blesdijke
In de loop van de 14e eeuw werden de drie belangrijkste Hanzesteden Zwolle, Deventer en Kampen steeds belangrijker en machtiger. Zij trachtten hun achterland, waaronder de Stellingwerven, zoveel mogelijk uit te breiden om hun voedselvoorziening zeker te stellen. De boeren moesten de geringe overschotten die zij produceerden aan de grondeigenaren afstaan en ook nog eens pacht betalen voor het grondgebruik.
De Stellingwervers verzetten zich echter tegen de groeiende macht van de Hanzesteden en vonden medestanders in Schoterwerf en Groningen, waarmee zij in 1357 een verbond sloten. Het verzet kwam tot uiting in plunderingen en zeeroverij door de landheren en weigering van de boeren om hun oogst af te staan en pacht te betalen.
Kampen, Deventer en Zwolle en enkele kleinere steden riepen daarop de hulp van het aartsbisdom van Utrecht in. De bisschop reageerde door te eisen van de overheden van Stellingwerf en Schoterwerf dat zij de schade door het plunderen van de regio zouden vergoeden, op straffe van excommunicatie. Excommunicatie hield in die tijd zowel verbanning in uit de kerk als het verbeurd verklaren van land en bezittingen.
Dit is een akte van excommunicatie die de Stellingwervers kregen, ondertekend door vijf bisschoppen.
In 1361 gaf het Aartsbisdom Utrecht opdracht aan bisschop Jan van Arkel tot strafmaatregelen. In dat jaar voerde hij twee strafexpedities uit in de Stellingwerven; bij de tweede tocht werd Blesdijke geplunderd en platgebrand.
In 1413 voerden de partijen opnieuw oorlog, omdat de Stellingwervers de macht van Utrecht niet wilden erkennen en niet bereid waren de opgelegde schattingen te betalen. Bisschop Frederik van Blankenheim viel over de Linde Friesland binnen, waarbij Bercoop werd geplunderd. Er vond een treffen plaats bij Peperga, dat door de Stellingwervers werd verloren. De bisschoppelijke soldaten trokken zich daarna rovend en plunderend terug en staken Blesdijke wederom in brand.
Hierna kwam een overeenkomst tot stand tussen de Stellingwervers en de kerk. De boeren moesten voor iedere hectare land belasting betalen en een kleiner deel van de oogst afstaan. De rust in Stellingwerf keerde voorlopig terug.
In 1418 werd een nieuwe kerk gebouwd op de plaats waar het huidige kerkje staat. Het bleef een roerige tijd, maar die speelde zich niet meer af rond deze Kerkheuvel, omdat de bewoners hogerop in het dorp waren gaan wonen om droge voeten te houden. Door eigen ontginnings-activiteiten (ontwatering) was het veen dicht bij de Linde zover ingeklonken dat het water uit de hoger gelegen veengebieden de huizen en akkers steeds vaker binnenstroomde.
De tekst is o.a. gebaseerd op het werk van Piet van der Lende, Geert Lantinga, Henk Zuidervaart en Dennis Worst.
Herstel van de Kerkheuvel
In de 50e jaren is de Kerkheuvel helaas voor een deel weggegraven om een doorgang te maken naar het achterliggende land. Dorpelingen vonden daar schedels en botten.
Historicus Geert Lantinga nam het initiatief om de Kerkheuvel in zijn oude vorm terug te brengen. Vóór het herstel van de Kerkheuvel in 2010 vond de archeoloog van Staatsbosbeheer resten van oude graven; hij adviseerde om de heuvel weer te bedekken en daarmee de archeologische resten te beschermen.
Het project herstel Kerkheuvel werd in 2010 gedragen door de gemeente Weststellingwerf, in samenwerking met Staatsbosbeheer, Landschapsbeheer Friesland, Vereniging Historie Weststellingwerf e.o. en de bewoners van het projectgebied. Het project werd mede mogelijk gemaakt door financiering door het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling en de Provincie Fryslân.
Een aantrekkelijke plek
De in 2024 opgerichte Stichting Kaarkheuvel Blesdieke heeft in samenwerking met Staatsbosbeheer deze historische plek toegankelijk en aantrekkelijk gemaakt voor bezoekers. Er is een prachtig middeleeuws ogend toegangshek geplaatst, het pad is voorzien van drainage en een bruggetje aangelegd, aan de voet van de Kerkheuvel staan een informatiebord en bankjes, en er bovenop herinnert een monument aan de roerige geschiedenis.
De plaquette op het midden van het monument verwijst naar het plunderen en platbranden van ons dorp in 1361. De onderste duif fladdert verschrikt op en de bovenste staat voor vrede en voorspoed. De namen rondom zijn de steden waar Blesdijke mee te maken had in die periode. Utrecht, omdat Blesdyk direct viel onder het gezag van Aartsbisdom Utrecht. Köln, omdat Keulen in macht boven Utrecht stond en daarboven stond weer Rome. Skalholt ligt in het zuiden van IJsland; van bisschop Gozewinus van Skalholt bestaat een aflaatbrief voor de zusters Tertiarissen van Blesdijke. Zusters van de derde orde, lekenzusters. Voor zover bekend is het klooster Maria en Agnes in Blesdijke het enige klooster in Stellingwerven geweest. Gozewinus is geboren in Deventer en bij leven vereerd door de plaatselijke bevolking in IJsland.
De vorm van een munt staat voor de betalingen en oogsten die de Blesdiekenaren moesten afdragen.
Het monument is opgebouwd met middeleeuws bouwmateriaal, tufsteen dat gewonnen werd in de Eifel in Duitsland. In die tijd werd het tufsteen via de Rijn vervoerd naar Utrecht en van daaruit via de Vecht naar Muiden. Hier werd het in koggeschepen geladen die het over de Zuiderzee naar Kuinre brachten. Ten slotte ging het via de Linde en op karren naar het Noorden. Het was door het vervoer een zeer kostbaar bouwmateriaal, dat alleen voor kerken en kastelen werd gebruikt.
Amateurarcheoloog en schrijver Rienk Klooster was daarom blij verrast toen hij in 2011 brokken tufsteen vond aan de voet van de Kerkheuvel. Het is niet duidelijk of dit afkomstig was van een kerkje of een onderdeel van een graf, maar wij vonden het een goede reden om dit middeleeuwse bouwmateriaal te gebruiken voor het monument.
De Stichting bedankt iedereen die hielp met het tot stand komen van deze aanwinst voor onze regio: de vrijwilligers, het Dorpsbelang, de deelnemende bedrijven, Staatsbosbeheer en de familie Peeters als eigenaars van de grond en alle financiers van het project Kaarkheuvel Blesdieke.
Wij wensen u mooie gedachten op deze historische plek, waarvan de geschiedenis het ontsluieren waard is.
De Stichting Kaarkheuvel Blesdieke
Kaarkheuvel@gmail.com
© Stichting Kaarkheuvel Blesdieke